Πάμπλο Πικάσο – 78 χρόνια μετά την Γκουέρνικα

"Τι νομίζετε ότι είναι ο καλλιτέχνης; Ένας ηλίθιος ο οποίος, αν είναι ζωγράφος, έχει μόνο  μάτια, αν είναι μουσικός έχει μόνο αυτιά, αν είναι ποιητής έχει μια λύρα σε κάθε θάλαμο της καρδιάς του, ή αν είναι πυγμάχος, μόνο μύες; Αντιθέτως, είναι ταυτόχρονα και πολιτικό ον, βρίσκεται σε συνεχή επαγρύπνιση για τα σπαρακτικά, συνταρακτικά ή δυσάρεστα γεγονότα του κόσμου από τα οποία παίρνει και το δικό του χαρακτήρα. Πώς θα ήταν δυνατόν να διαχωρίσεις τον εαυτό σου από τους άλλους ανθρώπους; εξαιτίας ποιας αδιαφορίας θα απομακρύνεις τον εαυτό σου από τη ζωή που τόσο άφθονα φέρνουν μπροστά στα μάτια σου; Όχι, η ζωγραφική δεν γίνεται για να διακοσμήσει διαμερίσματα. Είναι ένα μέσο για επιθετικό και αμυντικό πόλεμο εναντίον του εχθρού". Πάμπλο Πικάσο, Τα Γαλλικά Γράμματα, Μάρτιος του 1945.

Την 26η Απριλίου του 1937 ο στρατηγός Φράνκο με εντολή από το γερμανικό επιτελείο, προχώρησε ενάντια στην Δημοκρατική Ισπανία στον εναέριο βομβαρδισμό της μικρής και ανυπεράσπιστης βασκικής πόλης της Γκουέρνικα. Το μοντέλο όλων των μετέπειτα βομβαρδισμών, με τα βομβαρδιστικά αεροπλάνα Junker και Heinkel της Λεγεώνας “Κόνδωρ”, προκάλεσε μια κόλαση επί της γης με τη μορφή βομβών ακόμα και 1000 λιβρών που έπεσαν σε μια πόλη δέκα χιλιάδων κατοίκων. Τα μαχητικά αεροσκάφη Heinkel, σύμφωνα με δημοσιεύματα του Τύπου, πυροβολούσαν τα πλήθη καθώς αυτά αναζητούσαν διέξοδο στα γύρω χωράφια.

Περίπου δύο μήνες αργότερα, σαν αποτέλεσμα της ήδη υπάρχουσας συμφωνίας μεταξύ του ιδίου και της ισπανικής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, ο Πάμπλο Πικάσο, ο πιο διάσημος καλλιτέχνης του 20ου αιώνα, επρόκειτο να παραδώσει έναν μεγάλο πίνακα για να εγκατασταθεί στο ισπανικό περίπτερο της Παγκόσμιας Έκθεσης του Παρισιού. Κάτω από έντονες αντιδράσεις και συζητήσεις, στα αποκαλυπτήρια παρουσιάστηκε η Γκουέρνικα. Παρά το τεράστιο κύρος του, η κυρίαρχη φιλολογία σπάνια αναφέρει ότι ο Πικάσο ήταν ένας άνθρωπος της Αριστεράς.

Το να αντικρύζει κανείς τον πρωτότυπο αυτόν πίνακα είναι μια αναμφισβήτητα συγκινητική εμπειρία, τονίζουν όσοι είχαν την ευκαιρία να τη ζήσουν. Όπως συμβαίνει και με πολλούς άλλους πίνακες, η αναπαραγωγή τους στερεί την εκφραστική δύναμη που μπορεί να αποκαλυφθεί μόνο από την πράξη της ζωγραφικής που πραγματοποιείται κατά τη δημιουργία του πρωτότυπου. Το γεγονός αυτό αντανακλά το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στο να ξέρει κανείς κάτι και να το ζει πραγματικά.

Δεν υπάρχει χρώμα σε αυτόν τον πίνακα. Τόσο το χρώμα όσο και η ζωή έχουν αποστραγγιστεί από την επιφάνειά του, και έχουν μείνει μόνο ακραίες αποχρώσεις του γκρι και σιωπή. Αλλά η σιωπή αυτή είναι εκκωφαντική!

Κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του πίνακα, ο Πικάσο έγραψε τα εξής, προκειμένου να πολεμήσει τις κατηγορίες για πολιτική αδιαφορία απέναντι στα δεινά της Ισπανίας: “Ο ισπανικός αγώνας είναι ο αγώνας της αντίδρασης ενάντια στο λαό, ενάντια στην ελευθερία. Όλη η ζωή μου ως καλλιτέχνης δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια συνεχή πάλη ενάντια στην αντίδραση και το θάνατο της τέχνης. Πώς θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί για μια στιγμή ότι θα μπορούσα να συμφωνώ με την αντίδραση και το θάνατο; (...) Στον πίνακα στον οποίο εργάζομαι, που θα ονομάσω Γκουέρνικα, και σε όλα μου τα πρόσφατα έργα τέχνης, εκφράζω ξεκάθαρα τον αποτροπιασμό μου προς τη στρατιωτική κάστα που έχει βυθίσει την Ισπανία σε έναν ωκεανό πόνου και θανάτου.”

Aυτός ο ωκεανός αγωνίας και πόνου περιέχεται μέσα στην Γκουέρνικα: Η μητέρα στα αριστερά λικνίζει το νεκρό βρέφος της, καθώς κραυγάζει προς τον ουρανό. Κάτω από αυτήν στο έδαφος κείτεται ο ταυρομάχος που έπεσε απ' το άλογο, με το σπαθί του και τον ίδιο τον εαυτό του τσακισμένο και ηττημένο. Το άλογο αποκαλυπτικό, τρομοκρατημένο, διάτρητο, με το λαιμό του τεντωμένο για μια αλογίσια κραυγή. Δύο γυναίκες σπεύδουν προς το άλογο και το κέντρο του πίνακα, με το ένα χέρι τεντωμένο πάνω από το κεφάλι κρατώντας ένα κερί που φωτίζει το χαμό, ενώ μια ακόμα γυναίκα καταρρέει, με τα χέρια απλωμένα προς τον ουρανό, ικετεύοντας μοναχικά αυτούς που σπέρνουν τον θάνατο.

Το μάτι που εκπέμπει φως από την κορυφή του πίνακα αποτελεί τόσο τον μάρτυρα του μακελειού αλλά και μια προτροπή να κοιτάξει και να δει ο κόσμος αυτόν τον τρόμο.

Ο Πικάσο απαγόρευσε την έκθεση του πίνακα στην Ισπανία υπό το καθεστώς του Φράνκο, και μόλις το 1981 η Γκουέρνικα μεταφέρθηκε στη Μαδρίτη από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης. Περισσότερο από κάθε άλλo έργο της σύγχρονης εποχής, το έργο αυτό απεύθυνε αναμφίβολα τη σημασία του και την αναγκαιότητά του, σε ένα ευρύ κοινό.

Ο θρίαμβος κάθε σπουδαίου έργου τέχνης είναι η διαλεκτική σχέση της μορφής που γίνεται περιεχόμενο και του περιεχομένου που γίνεται μορφή. Οι σοσιαλιστές αγωνιστές γνωρίζουν καλά την "φρίκη δίχως τέλος", που διαιωνίζει ο καπιταλισμός. Αλλά υπάρχει και ένα άλλο μέλλον που φωτίζεται τόσο με ελπίδα όσο και με ζωή. Και μέχρι τότε, χρειάζεται να έχουμε την τέχνη.

Η προφητική περιγραφή του πολέμου και τα πέπλα του σκότους και του θανάτου που έπεσαν πάνω στον άμαχο πληθυσμό, ακόμα αντηχούν. Στο βαθμό που αντιλαμβανόμαστε την αλήθεια που εκφράζεται σε αυτό το έργο, η Γκουέρνικα αποτελεί ίσως το σπουδαιότερο έργο ζωγραφικής του 20ου αιώνα.

Κατερίνα Κ.